Zabytki sztuki i architektury sakralnej w Rosji.

Komnaty Patriarchalne i Katedra Dwunastu Apostołów to kompleks budynków na terenie Moskiewskiego Kremla, położony na północ od Katedry Wniebowzięcia i dzwonnicy Iwana Wielkiego. Zbudowane w latach 1635-1656 przez rosyjskich rzemieślników Antipa Konstantinowa i Bażena Ogurtsowa na polecenie patriarchy Nikona. Katedra Dwunastu Apostołów z pięcioma kopułami została zbudowana na miejscu starej świątyni i części dziedzińca Borysa Godunowa.

Metropolici moskiewscy, a następnie patriarchowie, poczynając od pierwszego metropolity Piotra, który osiadł w Moskwie na początku XIV wieku mieszkali na terenie na północ od katedry Wniebowzięcia NMP na Kremlu. W ciągu swojej długiej historii zabudowania Metropolity, a następnie Dworu Patriarchalnego przeszły wiele zmian, budynki były odbudowywane, niszczone i ponownie wznoszone. Pierwsza kamienna komnata na terenie posiadłości została zbudowana w 1450 roku, za panowania metropolity Jonasza, jednocześnie w pobliżu wzniesiono kościół Złożenia Szaty, który stał się domową świątynią metropolitów moskiewskich. Po pożarze moskiewskim z 1473 roku spłonął budynek, a w latach 1484-1485 już za metropolity Geroncjusza odbudowano świątynię i komnaty. Jednak po pożarze w 1493 roku siedziba musiała zostać ponownie odrestaurowana. W latach 1566-1568 po stronie wschodniej do dworów dobudowano kościół cudotwórców Sołowieckich, w piwnicy którego urządzono uroczyste przejście na dziedziniec posiadłości. Wraz z ustanowieniem w 1589 roku patriarchatu moskiewskiego dwór metropolitalny staje się patriarchalny. Za czasów pierwszego patriarchy moskiewskiego Joba w 1597 roku kompleks został odnowiony. Komnaty zostały gruntownie przebudowane, zachowując tradycyjną kompozycję zabudowy rosyjskiej czyli dwa „mieszkania” po bokach sieni wejściowej. W tym samym czasie z północnej części dziedzińca wzniesiono kolejny sobór  Trzech Moskiewskich Świętych Piotra, Aleksego i Jonasza. Połączony był on z komorami przejściem  w części piwnicznej. W ten sposób struktura dziedzińca składała się z trzech świątyń domowych wraz z kościołami Złożenia Szaty i Sołowieckich Cudotwórców. W czasach ucisku dwór patriarchalny został spustoszony, a następnie spalony podczas pożaru moskiewskiego w 1626 roku. Pod koniec 1626 roku na koszt patriarchy Filareta przywrócono budynek w dawnych formach. W latach 1643-1646 za patriarchy Józefa dokonano remontu komnat pod nadzorem budowniczego pałacu Terem, Antipa Konstantinowa. Budowę przeprowadził najpierw uczeń Dawid Ochlebinin, a następnie jarosławski mistrz Tarasa Timofiejew „z towarzyszami”. W latach 1652-1656 za Nikona rozebrano stare budynki, w tym cerkiew Sołowieckich Cudotwórców, a na ich miejscu wybudowano nowe trzypiętrowe komnaty i kościół domowy, który w 1656 roku konsekrowano w imię Apostoła Filipa i metropolity Filipa. Dachy i krzyże świątyni pokryto blachą miedzianą i złocono. Złocone kopuły cebulowe zachowały się do połowy XIX wieku. Przebudowano Izbę Krzyżową, której powierzchnia osiągnęła 280 m². Pod względem wielkości i luksusu dekoracji Komnaty Patriarchalne nie ustępowały carskiemu pałacowi Terem. Znajdowała się tu najbogatsza zakrystia patriarchalna. Wnętrze Sali Krzyżowej zadziwiało współczesnych. Ze względu na swoją imponującą powierzchnię nie posiadała podpory centralnej a pomieszczenie przykryte było sklepieniem zamkniętym na strop, co było innowacją w architekturze. Wkrótce, podczas procesu Nikona, Izby Patriarchalne były cytowane jako przykład jego dumy. Komnaty zostały również przebudowane po Nikonie. Tak więc do 1673 roku położono jeden z łuków pod świątynię Apostoła Filipa.  W latach 1680-1681 za patriarchy Joachima świątynia została przebudowana i poświęcona na cześć Dwunastu Apostołów. Tutaj patriarchowie odprawiali nabożeństwa, z wyjątkiem wielkich świąt, kiedy nabożeństwa odbywały się w katedrze Wniebowzięcia NMP. W 1691 roku, za patriarchy Adriana,  nad komnatami wybudowano nowe piętro, z którego do dziś zachował się tzw. „namiot Piotra”. Według legendy w 1682 roku to tutaj przed zbuntowanymi łucznikami ukrywała się caryca Natalia Kirillowna i jej małoletni Piotr. Po zniesieniu patriarchatu w 1721 roku w komnatach ulokowano moskiewskie Biuro Synodalne. Pod kierownictwem architekta Iwana Zarudnego Katedra Dwunastu Apostołów została podzielona na dwie kondygnacje i na górnej części umieszczono bibliotekę patriarchalną. W latach 1722-1724 przeprojektowano okna Sali Krzyżowej. W 1748 roku została zbadana przez architekta Dmitrija Ukhtomskiego, który był świadkiem obecności pęknięć w ścianach i łukach. Za jego sugestią podniesiono je i wypełniono gruzem i alabastrem. W tym samym czasie powstał nowy malowniczy piec.  Na początku lat 80-tych XVIII wieku odkryto nowe pęknięcia w sklepieniach komory Mirowarnaja. W 1782 roku pęknięcia w dachu i inne uszkodzenia zostały naprawione przez architekta Iwana Jakowlewa. W 1790 roku planowano rozebrać i odbudować stare sklepienie nad komorą Mirowarnaja, zarówno ściany zewnętrzne wzdłuż dolnej kondygnacji, jak i puste przestrzenie na schody w narożach dolnej kondygnacji. Prace zakończono do 1794 roku. Zachowano przy tym wielkość komory i liczbę okien. Uważa się, że sklepienie również zachowało swój kształt. Podczas walk w listopadzie 1917 roku w wyniku ostrzału uszkodzono kościół Dwunastu Apostołów i mur refektarza. W 1918 roku budynek upaństwowiono, następnie do muzeum przekazano izby patriarchalne. W latach władzy radzieckiej przeprowadzono prace naprawcze i restauratorskie. W 1929 roku do świątyni przeniesiono ikonostas z XVII wieku ze zniszczonej katedry klasztoru Wniebowstąpienia Pańskiego. Podczas renowacji otwarto dwie nawy boczne znajdujące się pod kościołem. Przez długi czas w budynku mieściły się różne służby Kremla i jako muzeum. Komnaty Patriarchalne zostały po raz pierwszy otwarte w 1961 roku. Pierwsza stała wystawa otwarta w 1967 roku, nowoczesna ekspozycja działa od maja 1987 roku. Obecnie Komnaty Patriarchy to dwupiętrowy budynek a w jednym miejscu zachowała się pozostała część czwartego piętra tj. Namiot Pietrowski, z frontową fasadą skierowaną na południe, na Plac Katedralny. W budynku znajduje się pięciokopułowa świątynia Dwunastu Apostołów z oknami o podwójnej wysokości. Pod świątynią znajdują się dwa przejezdne łuki. Do elewacji północnej przylega galeria na filarach. Na pierwszym piętrze budynku znajdowały się usługi gospodarcze i zakony patriarchalne, na drugim znajdowały się sale jak : frontowa Krestowaja, stołówka, kantyna, przedsionki obrzędowe, refektarz, Katedra Dwunastu Apostołów. Trzecie piętro mieściło prywatne komnaty Patriarchy i domową świątynię Apostoła Filipa. Dekorację architektoniczną budynku stanowią pilastry przy arkadach przejazdowych, stępione szczyty okien pierwszego piętra oraz pas arkadowy drugiego i trzeciego piętra. Drugie piętro oddzielone jest od pierwszego silnie wystającym gzymsem, typowym dla architektury moskiewskiej XVII wieku. Biały kamienny portal kościoła na poziomie drugiej kondygnacji świadczy o istnieniu niegdyś krużganka obejściowego wokół budynku. Dekoracja budynku często powtarza szczegóły dekoracji sąsiednich budynków Placu Katedralnego. Fasada północna (z widokiem na dziedziniec komnat) jest skromniej ozdobiona. Galerię łukową zdobią wzorzyste kafle.

Obecnie w pomieszczeniach komnat mieści się muzeum sztuki użytkowej i życia codziennego Rosji XVII wieku. Poza eksponatami zawartymi w ekspozycji muzeum, w komnatach i świątyni zachowały się elementy oryginalnej dekoracji. W świątyni zachowały się fragmenty XVII-wiecznego malarstwa ściennego, jednak ikonostas również z XVII wieku nie jest oryginalny, został przeniesiony z klasztoru Wniebowstąpienia. W komnacie Krestowaja (Mirowarennaja) na jej miejscu znajduje się marmurowy piec pokojowy z rzeźbionym pozłacanym baldachimem z XIX wieku i dwustukilogramowy srebrny wózek na pokój wykonany na polecenie Katarzyny II. Ekspozycja muzeum prezentuje wyroby artystyczne, autentyczne przedmioty religijne i gospodarstwa domowego, rzeczy osobiste patriarchów i członków rodziny królewskiej, próbki szycia, książki, ikony, naczynia, biżuterię, zegarki. Produkty są wykonywane zarówno przez rzemieślników rosyjskich, jak i zagranicznych.  W Sali Krzyżowej eksponowane są  naczynia, szklanki, filiżanki, prezenty od ambasadorów, stroje patriarchów, przybory liturgiczne, biżuteria, zegarki. W Katedrze Dwunastu Apostołów znajduje się wystawa ikon.

W Komnatach są też prezentowane wnętrza XVII-wiecznych pomieszczeń mieszkalnych bogatego rosyjskiego domu i m.in. piec kaflowy, meble (skrzynie, stół, kredensy); drugie pomieszczenie komnat odwzorowuje wnętrze gabinetu z książkami, szachami, globusem i przyborami do pisania.

Źródła:

  1. ИСТОРИЯ, https://patriarchs-palace.kreml.ru/?cmd=00300000000000000110000000000000000&cmdex=419000000000000000000 –  (dostęp 18-10-2021)
  2. Глава из сборника: Художественно-эстетическая культура Древней Руси XI – XVII века / Под ред. В.В.Бычкова.- М.: Ладомир, 1996.- 560с., 152 с. ил.- С.426-457, https://archi.ru/files/publications/articles/bus_archi.htm –   (dostęp 18-10-2021)
  3. МУЗЕИ МОСКОВСКОГО КРЕМЛЯ, https://www.kreml.ru/ru/museums/patriarchal/ – (dostęp 18-10-2021)
  4. ЖИТИЕ СВЯЩЕННОМУЧЕНИКА МИТРОПОЛИТА СЕРАФИМА (ЧИЧАГОВА). ЧАСТЬ ПЕРВАЯ, http://days.pravoslavie.ru/Life/life360.htm – (dostęp 18-10-2021)
  5. Московский Кремль. Красная площадь: новый путеводитель. М., 2007