Kilka dni temu Profesor Jacek Bartyzel opublikował fotografię herbu z odrestaurowanego sarkofagu Króla Stefana Batorego. Wywiązała się ciekawa dyskusja na temat faktycznie zagadkowych godeł herbu. Zagadnięty przez Monika Górska pogrzebałem w pamięci i niniejszym prezentuję efekt.

Herb jest rzeczywiście intrygujący. Ale po kolei. W polu centralnym (tarczy sercowej) rodowy herb Batorych, czyli WIlcze Kły. Pole drugie to oczywiście Orzeł Korony Polskiej, pole trzecie litewska Pogoń.

Herb

Teraz dwie zagadki: pole czwarte to anioł klęczący z krzyżem. Nasuwa się skojarzenie z herbem Rusi Kijowskiej czyli Archaniołem Michałem. Tyle tylko, że archanioł występuje z mieczem, nigdy z krzyżem. Ale to dobry kierunek myślenia, zapamiętajmy ten trop, pójdźmy jednak w stronę Węgier.

Herb z Aniłołami

Otóż anioł występuje w wielkim herbie Królestwa Węgierskiego jako trzymacz. Ma on związek z legendą o pojawieniu się na Węgrzech partycji Drzewa Krzyża Świętego. Partycja była tak dużo, że dzielono ją na mniejsze cząstki i w relikwiarzach (staurotekach) w formie krzyża podwójnego rozsyłano jako drogocenne upominki po różnych krajach Europy. Za przyczyną królewicza węgierskiego Emeryka jedna z węgierskich staurotek trafiła do Polski – do dziś dnia jest na Świętym Krzyżu. Podwójny krzyż znajduje się w herbie Węgier po dziś dzień.

W herbie na sarkofagu mamy jednak krzyż pojedynczy. To w polskiej heraldyce terytorialnej był herb Wołynia. Pojawił się na półkopku litewskim Zygmunta II Augusta z 1564 roku. Herb na półkopku był unikatowy w polskiej heraldyce – obok godeł Korony i Litwy, występują w nim również herby Żmudzi (Niedźwiedź), Rusi (Archanioł MIchał) i Wołynia (Krzyż).

Taki herb to wyraźna demonstracja: Król Zygmunt August przypomina nim bojarom litewskim, że Wielkie Księstwo Litewskie składa się z różnych terytoriów, a on, Sigismundus Augustus jest ich panem suwerennym. Bojarzy litewscy najwyraźniej aluzji królewskiej nie pojęli, projekt unii realnej zwalczali nadal i w efekcie w 1569 roku Litwa decyzją Króla straciła zarówno Ruś jak i Wołyń, które na sejmie lubelskim zostały przyłączone do Korony.

Herb na sarkofagu Stefana Batorego wzorowany jest najwyraźniej na pięknym i rozbudowanym herbie z półkopka. Oczywiście stracił swe znaczenie kontekstowe, ale może podobał się twórcy sarkofagu, który uaktualnił herb wyjściowy poprzez zamianę Archanioła Michała na anioła niosącego krzyż z węgierskiej legendy.

Prof. Tomasz PanfilAutor: prof. Tomasz Panfil
Polski historyk, nauczyciel akademicki, doktor habilitowany nauk humanistycznych, profesor nadzwyczajny KUL, samorządowiec.