9 października 1992 roku w Londynie zmarł Jędrzej Giertych – polski polityk, dyplomata, pisarz, żołnierz i publicysta, jeden z czołowych przywódców Stronnictwa Narodowego oraz ideowy kontynuator myśli Romana Dmowskiego. Był jednym z najważniejszych przedstawicieli emigracyjnej inteligencji narodowej, a jego życie stanowiło zwierciadło losów całego pokolenia II Rzeczypospolitej – wychowanego w niepodległej Polsce, doświadczonego przez wojnę i rozproszonego po świecie w wyniku dziejowych kataklizmów.

REKLAMA

Korzenie i młodość – od harcerza do żołnierza

Jędrzej Giertych urodził się 7 stycznia 1903 roku w Sosnowcu w rodzinie o głębokich tradycjach patriotycznych. Jego ojciec, Franciszek Giertych, był inżynierem i właścicielem fabryki, matka – Janina z Albrechtów – pochodziła z rodziny inteligenckiej o silnych przekonaniach społecznych i religijnych. Już jako piętnastoletni chłopiec uczestniczył w rozbrajaniu Austriaków w Kielcach w listopadzie 1918 roku, a dwa lata później, podczas wojny polsko-bolszewickiej, zgłosił się ochotniczo do Wojska Polskiego. W trakcie Bitwy Warszawskiej został ranny – wspomnienie tego czasu na trwałe ukształtowało jego poglądy i poczucie obowiązku wobec Ojczyzny.

Po zakończeniu wojny rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, które ukończył w 1926 roku, uzyskując także dyplom Szkoły Nauk Politycznych. Już w młodości działał w organizacjach społecznych i narodowych, a jego działalność w harcerstwie stała się początkiem długiej drogi publicznej.

Harcerz i wychowawca młodzieży

Jędrzej Giertych był jednym z filarów Wydziału Polskich Drużyn Harcerskich poza granicami kraju, a z czasem jego kierownikiem. Utrzymywał kontakty z polską młodzieżą w Europie Zachodniej, zakładał drużyny harcerskie wśród emigracji i Polonii – m.in. we Francji, Czechosłowacji i Niemczech.
Był jednym z inicjatorów powstania Harcerstwa Polskiego w Czechosłowacji oraz Związku Młodzieży Polskiej w Prusach Wschodnich.
W jego działalności widać było połączenie patriotyzmu z troską o duchową formację młodego pokolenia.

W 1929 roku wydał książkę „My, nowe pokolenie!” – zbiór gawęd harcerskich, w którym apelował o moralne i narodowe odrodzenie polskiej młodzieży. Drugie wydanie, z 1937 roku, zostało opatrzone listem błogosławieństwa od prymasa Augusta Hlonda, co świadczyło o dużym uznaniu, jakim cieszył się w środowiskach katolickich.

Dyplomata i polityk narodowy

W latach 1927–1932 Giertych pracował w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Pełnił m.in. funkcję attaché konsularnego w Olsztynie, gdzie bronił polskich interesów na terenach objętych silną germanizacją. W tym czasie opublikował broszurę „The Polish Corridor and Peace”, w której po angielsku, francusku i niemiecku uzasadniał prawo Polski do dostępu do morza.

Po odejściu z MSZ całkowicie poświęcił się działalności politycznej. Wstąpił do Obozu Wielkiej Polski, a następnie do Stronnictwa Narodowego, w którym szybko zdobył wpływy i wszedł do kierownictwa partii. Uważany był za jednego z najzdolniejszych ideologów młodego pokolenia narodowców.

Jego poglądy w latach 30. miały charakter radykalny i jednoznacznie antykomunistyczny. W swoich pismach na łamach „Głosu Narodowego” głosił walkę z wpływami liberalizmu, masonerii i komunizmu, a także – co stanowi dziś cień jego spuścizny – formułował ostre opinie antyżydowskie i pozytywnie odnosił się do włoskiego faszyzmu czy portugalskiego salazaryzmu, widząc w nich skuteczną odpowiedź na kryzys moralny Zachodu.
Jego radykalizm, choć zakorzeniony w przekonaniu o obronie narodowego interesu, spotykał się nawet wówczas z krytyką umiarkowanych endeków.

Wojna, niewola i emigracja

W kampanii wrześniowej 1939 roku Jędrzej Giertych walczył jako oficer Polskiej Marynarki Wojennej w obronie Helu. Po kapitulacji dostał się do niewoli niemieckiej, gdzie przebywał do końca wojny w oflagach, m.in. w Srebrnej Górze. Podejmował wielokrotne próby ucieczki – aż dwanaście, z których kilka zakończyło się krótkotrwałym sukcesem.
Swoje doświadczenia z tego okresu opisał po wojnie w książkach „Wrześniowcy” (1957) i „Europa w niewoli” (1959), wznowionych później w Polsce jako „Uciekinier” i „Ścigany”.

Po zakończeniu wojny wywiózł rodzinę do Wielkiej Brytanii i pozostał tam na emigracji. Pracował fizycznie, później jako nauczyciel języka francuskiego, ale najważniejszą częścią jego życia stała się działalność publicystyczna.
Założył i redagował czasopisma „Ruch Narodowy” i „Horyzonty”, a także publikował liczne książki historyczne i ideowe. Współtworzył Towarzystwo im. Romana Dmowskiego, wydając pisma klasyków polskiej myśli narodowej, w tym Feliksa Konecznego.

Walka piórem i spory ideowe

Giertych pozostał do końca wierny przekonaniu, że Polska powinna opierać się na chrześcijańskim ładzie moralnym i narodowym solidaryzmie. Ostro krytykował liberalną demokrację, marksizm i materializm Zachodu.
Z biegiem lat coraz bardziej różnił się jednak od innych przywódców emigracyjnego Stronnictwa Narodowego. W 1961 roku został z niego usunięty – zarzucano mu skrajność poglądów i upór w sporach ideowych.

Z pozycji emigranta obserwował wydarzenia w kraju. Nie popierał opozycji antykomunistycznej, a w stanie wojennym w 1981 roku widział „mniejsze zło” i ochronę Polski przed radziecką interwencją. Te opinie uczyniły z niego postać kontrowersyjną, ale jednocześnie konsekwentną w trzymaniu się własnej wizji ładu narodowego.

Cenzura i pamięć w PRL

W czasach PRL nazwisko Jędrzeja Giertycha znalazło się na liście osób całkowicie zakazanych przez cenzurę. W notatkach Głównego Urzędu Kontroli Prasy z 1975 roku wymieniano go jako autora, którego nie wolno było cytować ani wspominać – nawet w kontekście negatywnym.
Dopiero po 1989 roku jego książki zaczęły ponownie ukazywać się w Polsce, a środowiska narodowe zaczęły przypominać jego dorobek i znaczenie.

Rodzina i dziedzictwo

Jędrzej Giertych był mężem Marii z Łuczkiewiczów, z którą miał dziewięcioro dzieci. Część z nich związała swoje życie z Kościołem lub działalnością publiczną. Syn Maciej Giertych, profesor biologii, został po 1989 roku posłem i eurodeputowanym, kontynuując tradycje ideowe ojca.
Wnuk Roman Giertych – znany adwokat i polityk – obrał jednak zupełnie inną drogę. Choć przez lata współtworzył Ligę Polskich Rodzin, w późniejszym okresie odszedł od narodowej linii dziadka i związał się z obozem Platformy Obywatelskiej, stając się jednym z jej głośnych sojuszników oraz komentatorów życia publicznego.

Dziedzictwo Jędrzeja Giertycha

Postać Jędrzeja Giertycha pozostaje dziś trudna do jednoznacznej oceny. Był człowiekiem ogromnej wiedzy, odwagi i konsekwencji, a zarazem postacią kontrowersyjną, której poglądy nie zawsze wytrzymały próbę czasu.
Nie sposób jednak zaprzeczyć, że jego życie było świadectwem niezwykłego oddania Polsce i przekonania, iż naród musi zachować własną tożsamość – duchową, kulturową i moralną.

„Polska musi być sobą – nie naśladując innych, lecz rozwijając to, co w niej najgłębiej własne i narodowe.”
— Jędrzej Giertych