Historia kolekcji meteorytów Rosyjskiej Akademii Nauk

The history of the meteorite collection of the Russian Academy of Sciences.

Abstract: The meteorite collection of the Russian Academy of Sciences is the largest and most unique collection of meteorites in Russia and one of the most famous meteorite collections in the world. The collection includes over 1,230 meteorites and approximately 25,000 samples. The collection also has a fine collection of tektites and impacts and impact crater rocks. This collection includes all types of meteorites found on Earth, which in a special way is also one of the most interesting from the scientific point of view. 2019 marked the 270th anniversary of the creation of the meteorite collection of the Russian Academy of Sciences.

Keywords: Meteor Committee, Russian Academy of Sciences, Vernadsky Institute, Pallas, Chladni, Kulik. 

Wstęp

Kolekcja meteorytów Rosyjskiej Akademii Nauk jest największą i najbardziej unikalną kolekcją meteorytów w Rosji i jedną z najsłynniejszych kolekcji meteorytów na świecie. Kolekcja zawiera ok. 1300 meteorytów i około 25 000  próbek (Kotowiecki 2021a) Kolekcja ta posiada również piękną kolekcję tektytów i impaktytów oraz skał z kraterów uderzeniowych. W kolekcji tej znajdują się wszystkie rodzaje meteorytów znajdowanych na Ziemi, co właśnie w sposób szczególny wyróżnia ją jako jedną z najciekawszych pod względem naukowym. W 2019 roku minęła 270-ta rocznica powstania kolekcji meteorytów Rosyjskiej Akademii Nauk. 

Meteoryty od pierwszych znalezisk i relacji do czasów nowożytnych w Rosji.

Nie ma dowodów archeologicznych na wykorzystanie meteorytów przez starożytne plemiona zamieszkujące na terytorium Rosji. Jednakże odnalezienie meteorytu Berdiańsk w Scytowie w pochówku datowanym na VII-III wiek p.n.e. wskazuje, że ludzie zamieszkali na tych terenach od czasów starożytnych byli zainteresowani meteorytami. W rosyjskich dokumentach historycznych najstarsza wzmianka o upadku meteorytu znajduje się w Kronice Lawrentego z 1091 roku, której zapis jest bardzo interesujący:

„Tego lata, kiedy książę Wsiewołod odbywał polowanie niedaleko Kijowa, gigantyczny smok spadł z nieba, przerażając wszystkich ludzi. W tym momencie Ziemia zatrzęsła się i wiele osób słyszało ten hałas…” (Ivanova i in. 2003).

Historia rosyjskich meteorytów może być śledzona od tego zapisu. Kronika Lawrentego może opisywać upadek pallasytu Bragin, czyli ogromny deszcz meteorytów odnaleziony w 1807 roku około 150 km od Kijowa. Od tego momentu opisy spadających gwiazd i kamieni z nieba znajdują się kilka razy w kronikach średniowiecznych.

Historia powstawania kolekcji meteorytów do końca XIX wieku.

Kolekcja meteorytów Rosyjskiej Akademii Nauk została zapoczątkowana w 1749 roku. Stała się podstawą do badań materiału pozaziemskiego i miała ważne znaczenie w tworzeniu  działu nauk ścisłych. Powstała nie tylko dzięki ludziom dobrej woli zamieszkującym ten ogromny kraj, ale również wprowadzonemu przepisowi prawnemu.  Skonsolidowane programy dotyczące meteorytów w Imperium Rosyjskim pojawiły się już w 1832 roku. (Тумилович 2013)  Jednak ważnym krokiem był zapis dotyczący meteorytów w Kodeksie Praw Imperium Rosyjskiego z 1898 roku, który potwierdził, ze wszystkie meteoryty spadające w Rosji są własnością państwa. Przepis ten wskazał jednocześnie, gdzie należy zdeponować te znaleziska (РАН 2002) Zgodnie z treścią tego aktu prawnego – „meteoryty mają być przekazane do Muzeów Rządowych”. Okazy meteorytów były ofiarowywane zarówno przez wykształconych mieszczan i szlachtę jak również  zwykłych chłopów i koczowników syberyjskich. Ten stworzony system prawny spowodował, że kolekcja Akademii Nauk stała się również unikalnym zjawiskiem społecznym wzbogacającym zasób naukowy. Archiwa kolekcji meteorytów pokazują zatem ewolucję kultury i światopoglądu Rosjan (Nazarow 2000). Zalążkiem Rosyjskiej kolekcji meteorytów było znalezienie w 1749 roku ogromnego kawałka żelaznej skały ważącej ok. 700 kg, którą znaleziono w obwodzie krasnojarskim (Kotowiecki 2021). Skała ta została później nazwana Żelazo Pallasa – Pallas Iron. W międzynarodowych katalogach meteoryt ten jest czasami nazywany Krasnojarsk, chociaż znaleziono go oddalonego od tego miasta o prawie 150 km. Historia odnalezienia żelaza Pallasa miała trzech głównych bohaterów. Pierwszym był Piotr Simon Pallas (1741- 1811), urodzony w Niemczech naukowiec, akademik, przyrodnik i podróżnik. Pallas uważany jest za rosyjskiego naukowca pomimo niemieckiego pochodzenia. Urodził się w Niemczech, ale spędził więcej z ponad 40 lat życia zawodowego w Rosji i wrócił do swojej ojczyzny dopiero na starość. W 1767 roku Pallas został zaproszony przez Katarzynę II do Rosji na stanowisko profesora Akademii Nauk w Petersburgu (Kotowiecki 202, Sytin 1998). W trakcie wielu lat spędzonych w Rosji, Pallas dużo podróżował i pisał o geografii kraju, geologii, zoologii, botaniki i etnografii. W tym czasie Katarzyna Wielka, zainteresowana była poznaniem swojego imperium,  jego geografii, historii naturalnej, ludów i zasobów.  Organizowała wyprawy grup naukowców w celu zbadania wszystkich ziem, którymi rządziła.  Przez następne sześć lat,  w latach 1768-1774, Pallas kierował ekspedycją, która najpierw podróżowała wzdłuż Wołgi do Samary, a następnie przez Ural na Syberię. Odkrył i opisał dziesiątki nowych gatunków roślin i zwierząt, wśród nich gatunki, które wkrótce wyginą w wyniku inwazji człowieka na syberyjską dzicz. W 1772 roku Pallasowi pokazano 680-cio kilogramową bryłę metalu znalezioną w pobliżu Krasnojarska. Pallas zorganizował transport tej skały do Petersburga. Późniejsza analiza metalu wykazała, że ​​jest to nowy rodzaj meteorytu kamienno-żelaznego. Ten nowy typ meteorytu nazwano po nim Pallasytem, sam meteoryt nosi nazwę Krasnojarsk lub czasami Pallas Iron. Nazwa nadana mu została przez Ernsta Chladniego w 1794 roku (Kotowiecki 2021) Drugim bohaterem w historii meteorytu Pallas Iron był niemiecki górnik miedzi Johann Kaspar Mettich. Mettich przyjechał do pracy w Rosji. W 1771 lub 1772 Mettich napisał raport do Piotra S. Pallasa, mówiąc, że zauważył leżący żelazny głaz na otwartej przestrzeni. Napisał też, że wcześniej zauważył go i odkrył kozak Jakow Miedwiediew. Na podstawie tego raportu, uznano Metticha jako odkrywcę meteorytu Pallas. Rosyjskie środowisko naukowe było sceptyczne do pomysłów Chladniego. Idea spadających kamieni z nieba  przyciągnęło uwagę i wzmogła rosnąca debatę naukową. W 1807 roku książka autorstwa A. Stoikowicza „O kamieniach powietrznych i ich pochodzeniu”, została opublikowana w Charkowie w 1807 roku (Stoikovich 1807). Była to pierwsza szczegółowa monografia po rosyjsku o meteorytach. W 1819 roku Mukhin opublikował kolejną fundamentalną pracę o meteorytach w Petersburgu. Obie książki przedstawiały krytyczny pogląd na idee Chladniego. Rosyjska Akademia Nauk w tym okresie nie wykazywała zainteresowania meteorytami, chociaż Akademia nie odrzucała przysyłanych na jej adres próbek meteorytów.  W 1811 roku Akademia posiadała kolekcję zawierającą siedem meteorytów (Severgin 1811), a do 1846 było ich łącznie dziewiętnaście. W kolekcji znalazł się chondryt Żigailowka, który jest pierwszym spadkiem meteorytu odnalezionym w Rosji. Duże zmiany nastąpiły po opublikowaniu książki przez A.F. Gobela- „O aerolitach w Rosji” (Gobel 1868) wydanej w Petersburgu w 1868 roku. Gobel był kuratorem Wydziału Mineralogicznego Akademii Nauk i pasjonował się meteorytami. Był pierwszym w Rosji, który w pełni zaakceptował koncepcję Chladniego o kosmicznym pochodzeniu meteorytów. Zwrócił on uwagę na to, że świadkami upadków meteorytów na ogromnym terenie jaki zajmuje Rosja są głównie autochtoni i mieszkańcy małych osiedli.  Dlatego też postulował on poszukiwanie bezpośrednio w terenie meteorytów jak również informowanie społeczeństwa o cechach ułatwiających ich rozpoznanie. Aby poszerzyć kolekcję meteorytów, mówił: -„należy iść do ludzi i aktywnie pracować z nimi”. Na szczęście dalsza historia pokazała, że Rosjanie bardzo zainteresowali się kamieniami spadającymi z nieba i zaczęli pomagać naukowcom w ich kolekcjonowaniu. Jednak jeszcze w 1868 roku rosyjska kolekcja meteorytów liczyła 45 okazów, podczas gdy Muzeum Wiedeńskie miało ich już 200 (Ivanova i in. 2003). W tym m.in. okazy polskiego meteorytu Białystok a później wiele okazów z deszczu meteorytów Pułtusk z dnia 30 stycznia 1868, które spadły na północny wschód od miasta Pułtuska. Meteoryty te miałem możliwość widzieć w dniu 9 czerwca 2021 roku w Muzeum Mineralogicznym Fersmana w Moskwie oraz w dniu 25 października 2021 roku w zbiorach w siedzibie Komitetu Meteorytowego przy Instytucie Geochemicznym im. W.I. Wiernadskiego Rosyjskiej Akademii Nauk (Kotowiecki 2021). W tym miejscu warto wspomnieć, że pomysły i postulaty Gobela wykorzystał m.in. Julian Iwanowicz Siemaszko (1821–1893), który jest uważany za Rosjanina ponieważ mieszkał w St. Petersburgu a który stał się największym w XIX wiecznej Europie właścicielem prywatnej kolekcji meteorytów. Jest on również autorem katalogów popularyzujących wiedzę o meteorytach. Większość swoich publikacji naukowych pisał po rosyjsku, jednak na etykietkach dołączonych do okazów meteorytów w swojej kolekcji, nazwisko Siemaszko pisał po polsku (Wiki. Meteoritica). Na przełomie XX wieku, kolekcja Siemaszki zawierała więcej meteorytów niż w Rosyjskiej Akademii Nauk. Po śmierci właściciela kolekcja została sprzedana amerykańskiemu kolekcjonerowi Henry`emu A. Ward z Chicago. Okazy z tej kolekcji są w różnych muzeach na świecie, ale główny ich trzon znajduje się w Field Museum w Chicago w USA. Rezultatem poszukiwań a przede wszystkim badań w XIX wieku było pełne zrozumienie kosmicznego pochodzenia meteorytów i opracowanie strategii na ich pozyskiwanie. Pod koniec XIX wieku zainteresowanie meteorytami w Rosji rosło, tak iż, zaczęły powstawać kolekcje rządowe w Odessie, Kijowie, Charkowie i innych miastach (Ivanova i in, 2016). Wreszcie w 1898 roku Carska Rosja uchwaliła prawo, które uczyniło wszystkie meteoryty własnością państwa. Zgodnie z tym prawem: „… meteoryty muszą być przeniesione do muzeów rządowych. Każda osoba znajdująca meteoryt ma obowiązek przekazać go do Muzeum osobiście, lub przedłożyć go urzędnikowi ministerstwa edukacji lub samorządowi lokalnemu, albo wskazać lokalizację meteorytu do przeniesienia do Muzeum”.

Pozyskiwanie meteorytów poprzez eksplorację oraz profesjonalne wyprawy badawczo-poszukiwawcze w XX wieku.

Po uchwaleniu prawa do znalezionych meteorytów Akademia Nauk oferowała również nagrodę dla każdego znalazcy meteorytu. Pierwszą nagrodę wypłacono za odkrycie upadku meteorytu Bogusławka w 1916 roku. Jest na to odpowiedni zapis w protokole z posiedzenia Wydziału Fizyki i Matematyki Akademii Nauk z 3 grudnia 1916 roku  (РАН, 2002). Warto zauważyć, że w całym okresie obowiązywania przepisów dotyczących nagród tylko trzy osoby odmówiły tej nagrody. Byli to naukowcy jak: A.Z. Fiodorow, geograf, który zorganizował poszukiwania meteorytu Bogusławka, P.L. Drawert, profesor Uniwersytetu w Omsku, który znalazł pięć  nowych meteorytów na Syberii w latach 30-tych oraz V.A. Petrosjan, inżynier, który dostarczył meteoryt Erewań (howardite) do kolekcji w 1975 roku. Głównym rezultatem XIX wieku było pełne zrozumienie kosmicznego pochodzenia meteorytów i opracowanie strategii ich kolekcjonowania. W okresie powstania państwa sowieckiego Akademik Władimir I. Wernadski (1863- 1945) znany naukowiec, filozof i polityk, był jednym z założycieli Instytutu Geochemii i Biogeochemii, był również głównym liderem badań meteorytów w ZSRR (Kotowiecki 2021). Uważał on, że badanie meteorytów otwiera drzwi do badania głębiny wszechświata. To rozszerzone zrozumienie zwiększyło pilność budowania pokaźnej kolekcji meteorytów do celów naukowych (Vernadsky 1941).  Pod jego przywództwem rozpoczęto badania meteorytów. Zorganizowano specjalne wyprawy w 1921 roku a także utworzono Komitet ds. Meteorytów przy Akademii Nauk ZSRR z jego inicjatywy. W 1921 roku zorganizował on specjalną Wyprawę Meteorytową, która zebrała informacje o znaleziskach meteorytów na terenie kraju. Szefem wyprawy był L.A. Kulik (później – sekretarz naukowy Komitetu).  W dniu 5 września 1921 roku rozpoczęła się też pierwsza ekspedycja naukowa badająca wydarzenie „Tunguska”  z 30 czerwca 1908 roku. Kulik badając to wydarzenie jednocześnie jeździł po Syberii i kolekcjonował meteoryty. W 1922 roku na bazie kolekcji meteorytów Muzeum Mineralogicznego utworzono Dział Meteorytów. W 1935 roku powstała Komisja Meteorytowa przy Instytucie Łomonosowa Akademii Nauk ZSRR. W 1939 roku Komisja została zreorganizowana i przemianowana na Komitet ds. Meteorytów (KMET) Akademii Nauk ZSRR (Kotowiecki 2021). Trzecia Ogólnozwiązkowa konferencja na temat meteorów, komet i asteroid została zwołana w Moskwie w dniach 24-27 listopada 1939 roku.  Wzięło w niej udział 25 naukowców z 16 organizacji i instytucji. Należy podkreślić, że po śmierci Wernadskiego w 1945 roku akademik Wasilij G. Fesenkow (1889-1972) został Przewodniczący Komisji Meteorytów. Fesenkov był jednym z czołowych astronomów ZSRR. Eugeny L. Krinov (1906-1984) został sekretarzem naukowym Komitetu ds. Meteorytów po rozpoczęciu kariery naukowej w Zakładzie Meteorytów. Następnie Krinow kontynuował pracę kolekcjonerską Kulika, opartą na tej samej metodzie aktywnej pracy z ludźmi. W dniu 12 lutego 1947 roku nastąpił gigantyczny upadek meteoryt Sikhote-Alin (Цветков В.И 1972, 1973 ) Miejsce uderzenia i upadku fragmentów tego meteorytu z licznymi kraterami 2 dni później zostało odkryte przez pilota linii lotniczych lecącego do Chabarowska. Już jesienią Dr Krinow zorganizował wiele wypraw w rejon Sikhote-Alin. Wraz z naukowcami pracowały zespoły żołnierzy i wyciągnęły z ziemi kilka jednotonowych meteorytów. Liczne małe i średnie meteoryty były porozrzucane po całej tajdze, a w sumie więcej jak 20 ton materiału meteorytowego zostało odzyskane. Sikhote-Alin przyniósł wspaniałą nowość próbek i spowodował powódź zainteresowania meteorytami w ZSRR (Цветков В.И. 1978,1979,1983). Badania te były silnie wspierane przez akademika Aleksandra P. Winogradowa (1895- 1975), ucznia i kolegę W.I. Wernadskiego. Winogradow został pierwszym dyrektorem Instytutu Geochemii i Chemii Analitycznej im. Wernadskiego, który powstał w Moskwie w 1947 roku krótko po upadku meteorytu Sikhote-Alin. Pod przewodnictwem Winogradowa Wernadski Instytut przeprowadził szeroko zakrojoną działalność badania składu chemicznego meteorytów, ich wiek i historię promieniowania. Ten Instytut aktywnie współpracował z Komitetem ds. Meteorytów i innymi organizacjami (Цветков В.И i in. 1979). Od 1949 roku organizowano coroczne ogólnoradzieckie konferencje meteorytowe (Kotowiecki 2021 b). Przyszłość wydawała się obiecująca. W latach 1960-1970 Komitet ds. Meteorytów był uznawany za lidera na całym świecie lecz potem wszystko zaczęło podupadać. W latach 70-tych zaszły ogromne zmiany w metodzie zbierania meteorytów i pojawiły się szerokie nowe horyzonty ich poszukiwań. Osiągnięciem technicznym było sprowadzenie na Ziemię próbek gruntu księżycowego w programie kosmicznym Łuna. Wykazano również, że meteoryty mogą być skutecznie zbierane na Antarktydzie (Kojima 2006, Kotowiecki 2021 b) oraz na pustyniach (Bevan 2006), gdzie są zwykle bardzo dobrze zachowane. Zostały zorganizowane profesjonalne wyprawy zbierające meteoryty. Rozpoczęło się również ogromne pozyskiwanie do kolekcji Komitetu Meteorytowego meteorytów z całego świata. Wśród nich zupełnie nowe rodzaje meteorytów. Niestety źródła meteorytów na Antarktydzie były nieosiągalne dla rosyjskich badaczy. Kilka rosyjskich prób do zbierania meteorytów na Antarktydzie, niestety zakończyło się niepowodzeniem (Kotowiecki 2021 b). Od 1992 roku liczba meteorytów przybywających do kolekcji z terytorium Rosji gwałtownie spadła. Przyczyną tego kryzysu był upadek Związku Radzieckiego (Kotowiecki 2021). 

Podsumowanie

Pod względem liczby meteorytów kolekcja Akademii Nauk Rosyjskie Federacji jest mniejsza niż kilka innych na świecie m.in. takich jak: Japonii, USA, Austrii, Wielkiej Brytanii, Niemiec i Francji, ale jest znacznie większa niż kolekcje takich krajów jak Kanada czy Włochy. Jednak według liczby zebranych meteorytów na terytorium swojego kraju rosyjska kolekcja meteorytów zajmuje drugie miejsce w świecie po Stanach Zjednoczonych. To jest doskonały wynik biorąc pod uwagę niską gęstość zaludnienia Rosji, ogromne obszary tajgi i tundry oraz długa zima. Czynniki te znacznie komplikują poszukiwanie meteorytów na terytorium Rosji. Słabym punktem Akademii Rosyjskiej jest brak licznych znalezisk z Antarktydy. Jednak co roku 50-100 próbek meteorytów jest dostarczane do Rosji przez międzynarodowe laboratoria naukowe (Kotowiecki 2021a). W 2013 roku Komitet ds. Meteorytów Rosyjskiej Akademii Nauk zaapelował do obywateli Rosji, w szczególności mieszkańców Czelabińska i okolicznych osiedli, w których zaobserwowano lot bolidu czelabińskiego i upadek jego fragmentów z prośbą: „jeśli to możliwe zwróćcie uwagę na nietypowe kamienie, czarne przedmioty w śniegu, magnetyczne, zagłębienia w pokrywie śnieżnej na polach i ogródkach warzywnych, dziury w dachach budynków gospodarczych, a jeśli znajdziecie kawałki meteorytów, zachowajcie je dla nauki”. Apel ten pomógł rozwiązać ważne problemy naukowe, gdyż wiele osób przekazało znaleziska do zbiorów Komitetu (Apel 2013, Kotowiecki 2021). Należy podkreślić, że duża część kolekcji jest udostępniona zwiedzającym w Muzeum Mineralogicznym im Fersmana w Moskwie jak również w osobnym muzeum w siedzibie Komitetu Meteorytowego. Bardzo ważnym elementem tej ostatniej wystawy jest m.in. grunt księżycowy przywieziony na Ziemię przez sondę kosmiczną Łuna 16. Była to pierwsza bezzałogowa sonda kosmiczna, która powróciła z Księżyca na Ziemię przywożąc ze sobą łączne 101 gramów księżycowego gruntu. Lądowała na Księżycu w dniu 20 września 1970 i powróciła na Ziemię 24 września 1970 roku. Łączne Łuna 16, 20 i 24 powróciły z ponad 300 gramami pyłu księżycowego. Można tam również zobaczyć aparaturę laboratoryjną jaką zabierały ze sobą sondy kosmiczne na Księżyc czy też na Marsa (Kotowiecki 2021a). W dniu 9 października 2021, spotkałem się w Moskwie ze znanym naukowcem Walentynem Iwanowiczem Cwietkowem, oraz z jego żoną Lilią Cwietkow, astronomem, byłym członkiem zespołu Komitetu Meteorytowego Rosyjskiej Akademii Nauk, autorem wielu publikacji, ostatnio autorem Encyklopedii Kosmosu, uczestnikiem wielu ekspedycji naukowych w czasach ZSRR, m.in. Ekspedycji w Góry Sikhote-Alin w poszukiwaniu meteorytów ze spadku deszczu meteorytów w 1947 roku, dwukrotnego uczestnika Wypraw na Antarktydę i innych. Walentyn Cwietkow przez całą swoją karierę był jednym z nielicznych naukowców bezpartyjnych. Odwiedzał on wielokrotnie Polskę. W dniu 20 października obchodził 83 urodziny. Solenizantowi wraz z moją żoną Valentiną, temu przyjacielowi Polski, od siebie i naszych wspólnych przyjaciół z Polskiego Towarzystwa Meteorytowego m.in. Andrzeja Pilskiego, Kazimierza Mazurka, dr Jadwigi Białej i Jacka Drążkowskiego złożyliśmy serdecznie życzenia 120 lat życia w zdrowiu i szczęściu. Po ekspozycji zbiorów Komisji Meteorytowej oprowadzała mnie Anna Jakowlewna Skrypnik, wieloletni pracownik laboratorium Instytutu Geochemii i Chemi Analitycznej Rosyjskiej Akademii Nauk im. W.I. Wernadskiego. Komitet Meteorytowy pomimo dalekosiężnych planów ma teraz mniejsze możliwości finansowe z uwagi na pandemię. Obecnie Dyrektorem Instytutu w którym mieści się Komisja Meteorytowa jest dr Dmitrij Dmitriewicz Badiukow, z którym przeprowadziłem bardzo interesującą rozmowę a który pozytywnie ocenił dotychczasowe dokonania Komisji jak i prognozy na przyszłość.

Ze swojej strony przekazałem w darze do zbiorów Komisji Meteorytowej małe okazy meteorytu Sołtmany co zostało przyjęte bardzo pozytywnie.

Składam podziękowania Andrzejowi Pilskiemu za wskazówki dot. odnalezienia Walentyna Cwietkowa oraz Kazimierzowi Mazurkowi za udostępnienie kontaktu telefonicznego, co prawda sprzed ponad 20 lat, ale bardzo pomocnego w odnalezieniu tego wspaniałego człowieka i naukowca.

Literatura:

Цветков В.И., 1972, Распределение по maccam индивидуальных экземпляров, Сихотэ-Алинского метеоритного дождя, Cтрономический Bестник 1972, p.49-51.

Цветков В.И., 1973, Комитет по Mетеоритам АН СССР K 25-летию падения Сихотэ- Алинского метеорита, Академия Наук СССР Вып.32 метеоритика 1973, p.167-169.

Цветков В.И., 1978,  Комитет по Mетеоритам АН СССР Рассеяние сихотэ-алинскооо метеоритного дождя (по материалам экспедиций 1967-1975гг.),  Академия Наук СССР, Вып.32 метеоритика 1978, p.25-36.

Цветков В.И., Кринов Е.Л,, 1979,  Комитет по Mетеоритам АН СССР, Академия Наук СССР , Вып.38 метеоритика 1979, p.19-26.

Цветков В.И., 1983, Связь дробления и раскаяния Сихотэ-Алинского метеоритного дождя со структурой метеорита, Астрономический Bестник 1983,T. XVII, p.122-126.

Гобель, А.Ф., 1868, Об аэролитах в России. Издательство Императорской Академии Наук, Санкт-Петербург, 136, (Gobel, A.F. 1868, On Aerolithes in Russia. Imperial Academy of Sciences Press, St Petersburg, 136).

Kotowiecki A., Peter Simon Pallas, Meteoryt 1/2021 wyd. Olsztyńskie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne, s.26-28.

Kotowiecki A., 2021, Muzeum Mineralogiczne w Moskwie, Meteoryt Nr. 1/2021 wyd. Olsztyńskie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne, s.22-26.

Севергин, В., 1811, Отчет о воздушных камнях или аэролитах, хранящихся в Музее Императорской Академии наук, Технологический журнал, VIII, 129-132.,(Sewergin, V., 1811, A report on air stones or airolithes preserved in the Museum of the Imperial Academy of Sciences, Technological Journal, VIII, 129-132.

Стойкович А., 1807, О авиамонтажах и их происхождении, Харьковский университет, г. Харьков, с. 271., (Stoikowicz A., 1807, O kamieniach powietrznych i ich pochodzeniu, Uniwersytet w Charkowie, Charków, s.271.

Вернадский В., 1941, Некоторые мысли по проблемам метеоритики, Метеоритика, 1, 3-22. (Vernadsky V.I., 1941), Some thoughts on problems of meteoritics, Meteoritika, 1, 3-22).

Zródła internetowe:

Acmaxowa I.И., и др. 2019, Минералогия вчера, сегодня, завтра Материаловеды, посвященные 200-летию минералогического факультета Санкт-Петербургского государственного университета, Музей минерологии – 2019 17-19 сентября 2019 года, Acmaxowa I.C., Collective work, 2019, Mineralogy yesterday, today, tomorrow Material experts, dedicated to the 200th anniversary of the Mineralogy Department of the Saint Petersburg State University, Museums of Mineralogy – 2019, September 17-19, 2019.https://events.spbu.ru/eventsContent/events/2019/mineral/sbornik.pdf  –  (dostęp 16-0902021)

Обращение КМЕТ РАН к гражданам России- жителям Челябинской области,2013, Apel Komitetu Meteorytowego Rosyjskiej Akademii Nauk 2013.

http://www.meteorites.ru/menu/press/obraschenie2013.php  – (dostęp 11-11-2021)

Ivanova M. A., Nazarov M.A., 2003, Vernadsky Institute of Geochemistry and Analytical Chemistry of Russian Academy of Sciences, Kosygin St, 19, Moscow 119991, Russia, https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.887.4822&rep=rep1&type=pdf  –  (dostęp 27-10-2021) 

Кулик Л.А., 1939,  Данные по Тунгусскому метеориту к 1939 году, Доклады АН СССР, Новая серия, т. 22, № 8, 1939, с. 520—524. (Kulik L.A., Data on the Tunguska meteorite by 1939, Reports of the USSR Academy of Sciences, New series, v. 22, No. 8, 1939, p. 520-524. http://tunguska.tsc.ru/ru/science/bib/1930-39/1939/1939-01/  (dostęp 27-10-2021) 

Назаров М.А., 2000, Метеоритный сборник РАН, Научный мир, 2000, с. 338. (Nazarov M.A., 2000. Meteorite Collection of the Russian Academy of Sciences, Scientific World, 2000, p. 338). http://www.meteorites.ru/menu/collection/coll_history.html  –  (dostęp 16-09-2021) 

Назаров М.А., 2002, Mетеоритная коллекция Pоссийской Aкадемии Наук, (Nazarov M.A., Meteorite Collection of The Russian Academy of Sciences) http://www.meteorites.ru/menu/collection/coll_history.html – (dostęp 16-09-2021) 

РАН, 2002, Премии за находки метеоритов, Российская Академия Наук PAH 2002, Метеоритный комитет (RAS, 2002. Russian Academy of Sciences PAH 2002, Meteorite Committee, PRIZES FOR FINDING METEORITES) http://www.meteorites.ru/menu/collection/premiya.html   (dostęp 17-09-2021) 

Sytin A.C., 1998, Peter  Simon  Pallas`s (1741-1811) Botanical  and  Zoological Collections  and Drawingas, Legumes of Northern Eurasia, St. Petersburg: SPCPA Publishing House, 1998, http://herba.msu.ru/journalsplus/Herba/12/pallas.htm

Тумилович И., 2013,  Метеорит в законе: грибы, клад или памятник, (Tumilovich I., Meteorite in the law: mushrooms, treasure or monument), http://rapsinews.ru/legislation_publication/20130221/266483305.html 

Tumilovich I., 2013, Possible risks of eBay sales of Chelyabinsk meteorite fragments, http://rapsinews.com/legislation_publication/20130227/266535875.html  

Wiki. Meteoritica, Siemaszko Julian Iwanowicz, – Bibliografia. http://wiki.meteoritica.pl/index.php5/Bibliografia/Siemaszko_Julian_Iwanowicz

Pozostałe źródła:

Kotowiecki A., 2021a, Rozmowa w siedzibie Wernadskiego Instytutu Geochemii i Chemii Analitycznej Rosyjskiej Akademii Nauk w  Moskwie odbyta w dniu 25-10-2021 roku z jego Dyrektorem  dr Dmitrijem Dmitriewiczem Badiukowem oraz z Anną Jakowlewną Skrypnik.

Kotowiecki A., 2021b, Rozmowa z długoletnim członkiem zespołu pracowników Wernadskiego Instytutu Geochemii i Chemii Analitycznej Rosyjskiej Akademii Nauk w  Moskwie odbyta w dniu 9-10-2021 roku z naukowcem Walentynem Iwanowiczem Cwietkow, astronomem, autorem wielu publikacji, uczestnikiem kilku ekspedycji naukowych w czasach ZSRR, m.in. Ekspedycji w Góry Sikhote-Alin w poszukiwaniu meteorytów ze spadku deszczu meteorytów w 1947 roku, dwukrotnego uczestnika Wypraw na Antarktydę i szeregu innych.

Od autora – Artykuł ten był już publikowany w Biuletynie Meteoryt nr 102 z 2022 roku str.22-28 – http://www.meteoryt.info/Met2022cx.pdf