7-15 marca 1000 r. – zjazd gnieźnieński. Początek Królestwa Polskiego

Cesarz Otton III i Bolesław I Chrobry Domena publiczna.

Maciej Orzeszko

1021 lat temu, w dniach 7-15 marca 1000 r., odbył się zjazd w Gnieźnie, w którym uczestniczył jeden z najpotężniejszych monarchów ówczesnej Europy – król Niemiec i cesarz rzymski Otton III Rudy, oraz polski książę Bolesław z rodu Piasta, któremu Historia nadała miano Chrobrego. Zjazd miał kluczowe znaczenie dla Polski, gdyż doprowadził do definitywnego uniezależnienia się państwa od Rzeszy Niemieckiej, a w dalszej kolejności – utworzenia Królestwa Polskiego.

I. Bolesław, zwany Chrobrym

Przyszły pierwszy król Polski przyszedł na świat w 967 r. jako pierworodny syn księcia Polan, Mieszka I i jego pierwszej chrześcijańskiej żony, czeskiej księżniczki Dobrawy. Był to czas bezpośrednio po chrzcie Polski, gdy przyszła polska państwowość dopiero się kształtowała. Polski książę prowadził wówczas niezwykle aktywną politykę, polegającą na prowadzeniu wojen ze swoimi sąsiadami (np. Wolinianami) i poszerzaniu domeny m.in. o Grody Czerwieńskie i ziemię sandomierską. Dzięki przyjęciu chrztu w 966 r. (do dziś trwają dyskusje pomiędzy historykami, czy stało się to za pośrednictwem Czech, czy Niemiec), Mieszko I względnie uspokoił swoje stosunki z sąsiadami z zachodu i południa. Ściągnięcie do kraju duchowieństwa chrześcijańskiego z kolei umożliwiło budowę nowoczesnego państwa – w tym czasie duchowni byli jedynymi wykształconymi ludźmi umiejącymi czytać i pisać, znającymi się na zarządzaniu, prowadzeniu kancelarii i dyplomacji.

Jan Matejko, portret Mieszka I. Na licencji Wikimedia Commons.

W latach 70-tych X w. stosunki tworzącego się państwa z Rzeszą Niemiecką popsuły się za sprawą ekspansji państwa Mieszka I na Pomorze. Doszło wówczas napaści na państwo Polan ze strony margrabiego saskiej Marchii Wschodniej Hodona, a najbardziej znanym wydarzeniem tej wojny była zwycięska dla strony polskiej bitwa pod Cedynią 24 czerwca 972 r.

Młody Bolesław pojawia się na kartach historii po raz pierwszy w 973 r., gdy jego ojciec został wezwany w związku z konfliktem z margrabią Hodonem przed oblicze cesarza Ottona I na zjazd do Kwedlinburga (Quedlinburg w Saksonii). Nie jest jasne, czy Mieszko I stawił się na to wezwanie, natomiast Bolesław został wysłany w charakterze zakładnika. Osąd cesarza nie jest znany i nie miał znaczenia, gdyż Otton I wkrótce zmarł. Po tym wydarzeniu książę, wraz ze swym szwagrem, księciem czeskim Bolesławem II Pobożnym, przystąpili do opozycji wobec nowemu cesarzowi Ottonowi II, skupionej wokół księcia bawarskiego Henryka II Kłótnika. Tym samym państwo Mieszka I stało się uczestnikiem walki o władzę w Rzeszy Niemieckiej. Doprowadziło to do trwającej kilka lat wojny polsko-niemieckiej, zakończonej korzystną dla Polski ugodą w 980 r.

Mieszko kruszy w swym państwie bałwany pogańskie, anonimowa grafika z XIX w. Na licencji Wikimedia Commons.

Losy księcia Bolesława w tym czasie nie są znane, według jednej z hipotez przebywał on wówczas na dworze stryja Bolesława II Pobożnego w Pradze. W 977 r. zmarła jego matka, księżna Dobrawa. W 980 r. Mieszko I powtórnie się ożenił, tym razem z niemiecką księżniczką Odą, córką margrabiego Marchii Północnej Dytryka. Kronikarz biskup Thietmar przypisywał temu wydarzeniu zakończenie wojny z cesarzem Ottonem II. Zapoczątkowało ono też późniejsze zbliżenie polsko-niemieckie i osłabienie związku z Czechami. Nowe małżeństwo ojca miało też duże znaczenie dla księcia Bolesława: narodzeni w jego wyniku przyrodni bracia Mieszko, Świętopełk i Lambert byli potencjalnymi konkurentami do tronu.

W 984 r. Mieszko I zaaranżował małżeństwo pierworodnego syna z nieznaną z imienia córką margrabiego Miśni. Książę Bolesław wkroczył wówczas na arenę polityki, obejmując samodzielne rządy nad państwem Wiślan (Małopolsce). Jest sprawą sporną, czy uczynił to z nadania ojca, czy stryja Bolesława II (dzielnica ta miała być wówczas lennem czeskim), niemniej istotne jest, że 17-letni Bolesław Chrobry rozpoczął etap samodzielnych rządów. Wkrótce oddalił swoją pierwszą żonę i prawdopodobnie w 987 r. poślubił księżniczkę węgierską (Judytę lub Karoldę), z małżeństwa tego narodził się syn Bezprym. Wkrótce jednak usunął także i ją i przed 989 r. ożenił się po raz trzeci – tym razem z Emnildą słowiańską, córką Dobromira, prawdopodobnie księcia morawskiego lub łużyckiego.

Polska w czasach Mieszka I. Na licencji Wikimedia Commons.

W latach 80-tych doszło do kolejnych zmian w polityce. Cesarz Otton II zaangażował się w walki z Saracenami w Italii, gdzie poniósł klęskę w 982 r., co osłabiło jego pozycję. Na Połabiu wybuchło wielkie powstanie Słowian zachodnich, które zagrażało zarówno książętom Rzeszy, jak i Polsce. W tym samym roku zmarł Otton II, co spowodowało ponowny wybuch walki o władzę w Rzeszy Niemieckiej. Mieszko I początkowo ponownie stanął po stronie Henryka II Kłótnika wraz ze swym szwagrem. Jednak, prawdopodobnie za namową Ody, w 985 r. porzucił sojusz z Czechami i w 986 r. przeszedł na stronę młodocianego cesarza Ottona III i jego matki, regentki Teofano. Wraz z nowym sojusznikiem książę Polan zwalczał m.in. powstanie Połabian. Oznaczało to wybuch wojny polsko-czeskiej, w wyniku której państwo Polan podbiło Śląsk i prawdopodobnie w 990 r. przyłączyło Małopolskę.

Na przełomie 991/992 r. umierający Mieszko I spisał dokument, który przeszedł do historii jako Dagome Iudex. Oddawał w nim swój kraj pod opiekę Stolicy Apostolskiej, wprowadził m.in. płacenie świętopietrza (daniny dla papieża), określił też granice swojego państwa. W dokumencie wymienił jako dziedziców swoich synów z drugiego małżeństwa, Mieszka i Lamberta. Zagadką jest pominięcie w nim księcia Bolesława. Wg niektórych badaczy mogło to świadczyć o wydziedziczeniu pierworodnego syna pod naciskiem Ody, jednak wydaje się to mało prawdopodobne. Zapewne chodziło w tym przypadku o zabezpieczenie dziedzictwa młodszych synów w Gnieźnie i na ziemiach wcześniej wcielonych do państwa Polan, podczas gdy Bolesław Chrobry panował w Małopolsce.

Fragment Dagome Iudex. Na licencji Wikimedia Commons.

Mieszko I zmarł 25 maja 992 r. Jak zwykle w takich sytuacjach, śmierć panującego uruchamiała proces walki o władzę. Tu Bolesław I Chrobry miał się okazać niezwykle szybki i zdecydowany. W krótkim czasie i prawdopodobnie bez większego oporu opanował cały kraj i wygnał macochę wraz z przyrodnimi braćmi. Jak wynika z zapisków, już w czerwcu tego roku książę panował nad całym państwem i tytułował się księciem polskim, a książęta niemieccy prosili go o posiłki wojskowe.

W kolejnych latach książę Bolesław I Chrobry prowadził b. aktywną politykę, m.in. na kierunku północnym. Jednym z kluczowych elementów tych działań było rozpoczęcie misji chrystianizacyjnej państwa pogańskich Prusów. W 997 r. do ich kraju wyruszył, przysłany Bolesławowi przez cesarza Ottona III, były biskup praski Wojciech Sławnikowic (cz. Vojtěch Slavníkovec). Został on wraz z towarzyszącymi mu duchownymi zamordowany 25 kwietnia 997 r. Książę wykupił zwłoki kapłana za ilość złota równą wadze jego ciała i umieścił je w kościele w Gnieźnie. W 999 r. starania doprowadziły do kanonizacji Wojciecha, co zostało w kapitalny sposób wykorzystane politycznie przez polskiego księcia. Zbudowany wokół św. Wojciecha kult umożliwił Bolesławowi utworzenie archidiecezji gnieźnieńskiej, zależnej jedynie od Stolicy Apostolskiej.

Venceslav Cerny „Męczeństwo św. Wojciecha”. Domena publiczna.

II. Otton III i jego wizja cesarstwa uniwersalistycznego

W 800 r. władca Franków, Karol Wielki, przyjął po raz pierwszy od stuleci tytuł cesarza rzymskiego. W 962 r. król Niemiec, Otton I z dynastii Ludolfingów, został koronowany na cesarza rzymskiego przez papieża Jana XII. Moment ten uważa się za początek Świętego Cesarstwa Rzymskiego lub Rzymsko-Niemieckiego, gdyż od tej pory korona cesarska była połączona z tytułem króla Niemiec. Tytułu tego jednak nie uznawało ówczesne największe mocarstwo świata chrześcijańskiego – Bizancjum. W kolejnych latach Otton I uwikłał się w spór, a następnie wojnę z Cesarstwem Bizantyńskim o Italię. Trwała ona ze zmiennym szczęściem do 972 r. Wówczas Otton I zawarł porozumienie z cesarzem Janem I, na mocy którego wycofał się z Włoch w zamian za uznanie tytułu cesarza Zachodu dla siebie i swojego syna Ottona II. Zawarte zostało wówczas małżeństwo cesarskiego syna z córką Jana I, księżniczką Teofano.

Cesarz zmarł w 973 r., a tron odziedziczył jego 18-letni wówczas syn, Otton II, jeszcze za życia ojca koronowany na króla Niemiec i cesarza rzymskiego. Przez cały okres swojego panowania musiał on walczyć z wrogami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. W latach 974-77 jego głównym przeciwnikiem był brat stryjeczny, wspomniany książę bawarski Henryk II Kłótnik wspierany m.in. przez księcia Polan Mieszka I i Czech Bolesława II. Po pokonaniu Henryka, którego uwięził, toczył wojnę z Czechami, Polską i Francją. W 980 r. zaangażował się w konflikt w Italii licząc na tytuł króla Włoch, jednak w 982 r. poniósł klęskę w bitwie z Arabami pod Stilo w Kalabrii. W tym czasie w jego państwie wybuchło powstanie Wieletów (Połabian), nastąpił też najazd Duńczyków.

Święte Cesarstwo Rzymskie ok. 1000 r. Na licencji Wikimedia Commons.

Przebywający we Włoszech Otton II zdołał przeforsować koronację jego 3-letniego syna, przyszłego Ottona III na króla Niemiec. W dalszej kolejności cesarz zamierzał ruszyć z wojskiem na północ, by zgnieść zbuntowanych Połabian i przywrócić spokój w państwie. Jednak 7 grudnia Otton II zmarł w Rzymie.

Osierocony Otton III początkowo spokojnie dorastał, podczas gdy rządy sprawowali regenci – wspomniany Henryk II Kłótnik, następnie matka Ottona, cesarzowa-regentka Teofano, a po jej śmierci w 991 r. jego babka, św. Adelajda. W 986 r. na stronę młodocianego cesarza i jego matki przeszedł Mieszko I. Odtąd państwo Polan, przyszła Polska, stało się strategicznym sojusznikiem Ottona III m.in. w walce ze zbuntowanymi Połabianami.

Otton III Rudy przejął samodzielne rządy w 994 r. i od razu rozpoczął niezwykle aktywną politykę. Był rzutkim, obdarzonym energią i wyobraźnią władcą. Od razu rozpoczął realizację swojego największego projektu – odtworzenia Cesarstwa Zachodniorzymskiego jako monarchii uniwersalistycznej.

Koncepcja cesarstwa Ottona III opierała się na doświadczeniach jego ojca. Młody władca uznał – co zgadzało się z ówczesnymi koncepcjami – że walka o sprawowanie silnej władzy nad rozległym imperium nie ma sensu. W ówczesnych realiach politycznych i logistycznych, sprawowanie silnej władzy przez jednego człowieka czy dwór nad zbiorem rozległych, różnorodnych krain, zarządzanych przez lokalnych książąt, i jednocześnie prowadzenie polityki w ówczesnej skali światowej nie było technicznie możliwe.

Cesarz rzymski i król niemiecki Otton III Rudy na tronie. Grafika z ok. 1000 r. Ze zbiorów Bayerische Staatsbibliothek, Monachium. Na licencji Wikimedia Commons.

W tej sytuacji Otton III zaproponował model cesarstwa uniwersalistycznego, nazywany Koncepcją Czterech Cór. Miało się ono składać z federacji czterech silnych królestw: Galii (Francji), Germanii, Italii i Sklawonii (Słowiańszczyzny Zachodniej). Władzę zwierzchnią nad nimi miał sprawować cesarz, rezydujący w Rzymie.

Cesarz przystąpił do realizacji swojego projektu od pozyskania dla niej Stolicy Apostolskiej. W 999 r. doprowadził do wyboru na papieża swojego nauczyciela i współpracownika, benedyktyna Gerberta z Aurillac, znanego filozofa, matematyka i lekarza, który przyjął imię Sylwestra II (według niektórych to właśnie on miał być autorem koncepcji cesarstwa uniwersalistycznego jako przeciwwagi dla Bizancjum i Islamu). Kolejnym krokiem było pozyskanie sojuszników. Tu naturalnym kandydatem był jego sprzymierzeniec i lennik, polski książę Bolesław I Chrobry.

III. Wizyta cesarza

Gdy w 992 r. 25-letni Bolesław I Chrobry przejął władzę nad całym ówczesnym księstwem Polan i przyłączył do niego Małopolskę, stał się poważnym władcą rozległej domeny. Tytuł księcia polskiego i lennika niemieckiego z całą pewnością go nie satysfakcjonował. Następnym krokiem było przekształcenie państwa w królestwo i koronacja. W ówczesnych realiach tytuł króla oznaczał w pełni samodzielnego władcę, mającego prawo do prowadzenia polityki zagranicznej i całego szeregu innych prerogatyw, jak np. prawo inwestytury, czyli mianowania biskupów.

Jan Matejko, portret Bolesława I Chrobrego. Z serii „Poczet królów i książąt polskich”. Na licencji Wikimedia Commons.

Koronacja nie była jednak sprawą łatwą, tytuł królewski musiał zostać zatwierdzony przez papieża, a do tego trzeba było spełnić szereg warunków. W dodatku należało się liczyć z oporem państw ościennych, a w szczególności cesarza Niemiec, nie zainteresowanych usamodzielnieniem się i wzrostem znaczenia Polski, co mogło całkowicie zablokować takie starania. Tym samym Otton III i jego koncepcja cesarstwa uniwersalnego były dla Bolesława I Chrobrego prawdziwym darem niebios.

Oficjalnym powodem wizyty cesarza była pielgrzymka do grobu pierwszego polskiego męczennika, św. Wojciecha. O ile kwestii religijnych nie można tu pominąć – Otton III znany był ze swojej religijności i uchodził za cesarza-ascetę – to właściwy cel podróży Ottona był stricte polityczny. Cesarz miał nadzieję pozyskać Bolesława dla swojej wizji zachodniego cesarstwa, przewidując dla Bolesława rolę króla Słowiańszczyzny.

Otton III był zmuszony forsować swoją wizję w Niemczech, gdzie aktywna była opozycja. Stąd pomysł oparcia jego koncepcji na władcach zagranicznych, takich jak właśnie książę Bolesław.

Grób św. Wojciecha w archikatedrze gnieźnieńskiej, oficjalny cel pielgrzymki cesarza rzymsko-niemieckiego Ottona III Rudego w 1000 r. Domena publiczna.

Propozycje Ottona III oczywiście spotkały się z przychylnym przyjęciem na dworze Bolesława. Trudno dziś stwierdzić, czy polski książę faktycznie był entuzjastą cesarskiej idei i wierzył w jej powodzenie. Należy przypuszczać, że 33-letni Bolesław I, który był doświadczonym politykiem, zapewne nie wierzył w jej powodzenie. Jednak zamierzał ją w pełni wykorzystać politycznie. Z kolei fakt, że Bolesław był adresatem owej propozycji świadczy o znaczeniu, jakie miało ówczesne Księstwo Polskie w Europie Środkowo-Wschodniej.
Jak pisał biskup Thietmar:

„Trudno uwierzyć i opowiedzieć, z jaką wspaniałością przyjmował wówczas Bolesław cesarza i jak prowadził go przez swój kraj aż do Gniezna. Gdy Otto ujrzał daleka upragniony gród, zbliżył się doń boso ze słowami modlitwy na ustach. Tamtejszy biskup Unger [biskup poznański] przyjął go z wielkim szacunkiem i wprowadził do kościoła, gdzie cesarz zalany łzami, prosił świętego męczennika o wstawiennictwo, by mógł dostąpić łaski Chrystusowej”.

Tak z kolei wizytę cesarską i przyjęcie przez polskiego władcę opisał Anonim zwany Gallem:

„Bolesław przyjął go tak zaszczytnie i okazale, jak wypadało przyjąć króla, cesarza rzymskiego i dostojnego gościa. Albowiem na przybycie cesarza przygotował przedziwne wprost cuda; najpierw hufce, przeróżne rycerstwa, następnie dostojników rozstawił jak chóry, na obszernej równinie, a poszczególne, z osobna stojące hufce wyróżniała odmienna barwa strojów. A nie była to tania pstrokacizna, byle jakich ozdób, lecz najkosztowniejsze rzeczy, jakie można znaleźć gdziekolwiek na świecie […]. Zważywszy jego chwałę, potęgę i bogactwo cesarz rzymski zawołał w podziwie: Na koronę mego cesarstwa, to co widzę większe jest niż wieść głosiła […]. A zdjąwszy z głowy swej diadem cesarski, włożył go na głowę Bolesława na zadatek przemierza i przyjaźni […] i za chorągiew tryumfalną dał mu w darze gwoźdź z krzyża Pańskiego wraz z włócznią św. Maurycego, w zamian za co Bolesław ofiarował mu ramię św. Wojciecha. I tak wielką owego dnia złączyli się przyjaźnią, że cesarz mianował go bratem i współpracownikiem cesarstwa i nazwał go przyjacielem i sprzymierzeńcem narodu rzymskiego.”

Otton III ustanowił arcybiskupstwo gnieźnieńskie – pierwszą metropolię kościelną w Polsce podległą wyłącznie papieżowi, na czele której postawiono brata św. Wojciecha – Radzima Gaudentego. Wraz z powstaniem nowej metropolii utworzono podległe Gnieznu nowe biskupstwa – sufraganie w Krakowie z biskupem Popponem, w Kołobrzegu z biskupem Reinbernem oraz we Wrocławiu z biskupem Janem. Biskupstwo w Poznaniu pozostało poza metropolią gnieźnieńską aż do śmierci biskupa Ungera.

Bractwo św. Łukasza „Spotkanie Bolesława Chrobrego z Ottonem III u grobu św. Wojciecha”, ok. 1930 r. Domena publiczna.

Było to wydarzenie o doniosłym znaczeniu. W tamtym czasie władza kościelna funkcjonowała równolegle obok świeckiej. Do 1000 r. na terenie Polski istniała jedynie diecezja misyjna w Poznaniu, podległa arcybiskupstwu w Moguncji. Bolesław I Chrobry nie mógł marzyć o budowie suwerennego państwa w oparciu o duchowieństwo niemieckie – a trzeba pamiętać, że w tym czasie to duchowni tworzyli aparat państwowy i administracyjny państwa. Utworzenie archidiecezji gnieźnieńskiej, podległej jedynie Stolicy Apostolskiej, oznaczało faktycznie zerwanie kolejnej nici zależności od Niemiec.

Równie doniosłe były wydarzenia, które miały miejsce podczas głównej uroczystości, gdy Otton III zdjął ze swojej głowy cesarski diadem i nałożył go Bolesławowi, a także wręczył mu kopię włóczni św. Maurycego. Wielu historyków uważa ten moment za faktyczną koronację Bolesława Chrobrego na króla Polski (formalna koronacja miała miejsce dopiero w 1025 r.). W zamian Bolesław wręczył Ottonowi część relikwii św. Wojciecha (ramię), a także doborowy orszak 300 zbrojnych.

Znajdujący się na Wawelu grot kopii włóczni św. Maurycego, ofiarowanej księciu Bolesławowi I Chrobremu przez cesarza Ottona III Rudego podczas zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 r. Służyła ona jako insygnium koronacyjne w czasach Królestwa Polskiego i I Rzeczpospolitej. Dołączony do włóczni relikwiarz  z fragmentem Krzyża Pańskiego został w 1669 r. wywieziony przez króla Jana II Kazimierza Wazę do Paryża i w 1793 r. w czasie rewolucji francuskiej uległ zniszczeniu podczas grabieży skarbów opactwa Saint-Germain-des-Prés. Na licencji Wikimedia Commons.

Po uroczystościach Bolesław odjechał razem z Ottonem do Magdeburga, gdzie obaj obchodzili Niedzielę Palmową (25 marca). Według niektórych kronik, władcy mieli udać się razem dalej do Akwizgranu. Tam Otto miał dokonać potajemnie otwarcia grobu Karola Wielkiego, króla Franków, który wznowił tytuł cesarzy rzymskich. Zwłoki cesarza spoczywały na tronie w pozycji siedzącej. Otto zdjął z nich zloty krzyż i zabrał, jak relikwie, zbutwiałe strzępy szat. Jedna z zachodnich kronik zapisała, iż Bolesław otrzymał w darze tron Karola. Nasze tradycje milczą o tym.

Z Akwizgranu cesarz udał się do Włoch, wraz z podarowanym mu przez Bolesława oddziałem rycerzy polskich. Bolesław zaś rozpoczął w Rzymie starania o tytuł królewski i oficjalna koronacje (jego posłem w Rzymie był Astryk-Atanazy opat założonego przez św. Wojciecha klasztoru benedyktynów – mieszczącego się być może w Łęczycy).

IV. Następstwa polityczne

Następstwa zjazdu okazały się niezwykle szczęśliwe dla ówczesnej Polski i wydatnie pomogły w budowie jej pozycji, choć na początku wydawało się, że sprawy przybiorą inny obrót.

W 1000 r. cesarz Otton III wyruszył na podbój Italii, co było warunkiem koniecznym dla powodzenia jego planu. 25 stycznia 1002 r. zmarł nagle na zamku w Ferrarze, podczas nieudanej próby zdobycia Rzymu. Historycy do dziś nie są pewni, czy był to wynik choroby (malarii), niewłaściwej żywności, czy otrucia. Nie pozostawił męskiego potomka, co otworzyło kwestię walki o władzę w Rzeszy Niemieckiej.

Polska w okresie panowania Bolesława I Chrobrego. Na licencji Wikimedia Commons.

Jego następcą został syn Henryka II Kłótnika, książę bawarski Henryk IV, który w 1002 objął tron niemiecki jako Henryk II, nazwany później Świętym. W 1004 r. objął on tron włoski, a w 1014 r. został cesarzem rzymskim. Miał on odmienną koncepcję cesarstwa, które miało być silnie scentralizowane i w którym nie było miejsca dla silnych władców, takich jak Bolesław. Było już jednak za późno. Polski władca doskonale umiał wykorzystać dane mu przywileje, a nadto okres zamieszania w Niemczech w okresie przejmowania władzy przez Henryka II.

Doprowadziło to do wybuchu wojny polsko-niemieckiej, która toczyła się ze zmiennym szczęściem w latach 1002-18 (w istocie było to kilka kampanii wojennych, oddzielonych rozejmami). Bolesław w 1002 r. zajął należące do Niemiec Milsko i Łużyce, a w 1003 r. Czechy, Morawy i Słowację. Polski książę okazał się wyjątkowo skutecznym dowódcą i odniósł zwycięstwo pomimo sojuszu cesarza Niemiec z Rusią Kijowską księcia Jarosława Mądrego. Henryk II za to przez cały czas musiał się zmagać z opozycją w samych Niemczech.

Jan Matejko „Bolesław Chrobry ze Świętopełkiem przy Złotej Bramie w Kijowie”, 1883 r. Domena publiczna.

Ostatecznie wojnę zakończył pokój w Budziszynie w 1018 r., który był b. korzystny dla Bolesława – Polska uzyskała Milsko i Łużyce, w Miśni mogli być osadzeni tylko margrabiowie przyjaźni Polsce. Zawarto także sojusz polsko-niemiecki przeciw Rusi, który umożliwił Chrobremu wyprawę na Ruś i zdobycie Kijowa w 1018 r. (efektem było przyłączenie do Polski Grodów Czerwieńskich, odzyskanych przez Jarosława Mądrego w 1031 r.).

W 1024 r. zmarł cesarz Henryk II jako ostatni męski przedstawiciel dynastii saskiej (Ludolfingów). Bolesław I Chrobry wykorzystał okres zamieszania i bezkrólewia w Niemczech – po uzyskaniu zgody papieża Jana XIX, został koronowany na króla Polski w 1025 r. (część historyków uważa, że było to tylko odnowienie koronacji z 1000 r.).

Jan Matejko „Koronacja pierwszego króla Polski, Bolesława Chrobrego”, 1889 r. Zbiory na Zamku Królewskim w Warszawie. Obraz na licencji Wikimedia Commons.

V. Niezbyt budujący ciąg dalszy

Powszechna wizja początków Państwa Polskiego zwykle urywa się w tym miejscu. Niestety, nic co dobre nie trwa wiecznie i tak było też z dobrą passą dla Polski na przełomie X i XI w.

17 czerwca 1025 r., niedługo po koronacji na króla, zmarł Bolesław I Chrobry. Na tronie zasiadł jego syn z trzeciego małżeństwa, ur. w 990 r. Mieszko II Lambert. Początkowo poczynał sobie nieźle – wygnał z kraju swoich braci i kontynuował wojnę z Niemcami, Czechami i Rusią Kijowską, przeprowadził m.in. dwa rajdy na Saksonię w 1028 i 30 r. W 1031 r. uległ najazdowi króla Niemiec Konrada II i kniazia Rusi Jarosława Mądrego – zbiegł na Węgry, gdzie został uwięziony. Na tronie w Gnieźnie zastąpił go osadzony przez najeźdźców przyrodni brat Bezprym, który krwawo rozprawił się z możnowładcami wspierającymi byłego króla.

Mieszko II powrócił do kraju w 1032 r. po zamordowaniu Bezpryma. Pod naciskiem Konrada II na zjeździe w Marseburgu zrzekł się korony królewskiej i objął władzę książęcą w Małopolsce i na Mazowszu – pozostałe dzielnice przejęli jego brat Otto i bratanek Dytryk. W 1033 r. po śmierci Ottona i wypędzeniu Dytryka odzyskał władzę częścią kraju, ale nie zdołał przywrócić władzy królewskiej (choć polskie kroniki nie uznały jego zrzeczenia się korony i dalej tytułowały go królem). Pod koniec jego panowania Polska była zniszczona wojnami, Mieszko II musiał walczyć z reakcją pogańską i buntami poddanych, obciążonych kosztami utrzymania drużyny królewskiej. Zmarł w 1034 r.

Korona, której użył Bolesław I Chrobry i jego bezpośredni następcy nie zachowała się. Na zdjęciu: kopia tzw. Korony Chrobrego, lub Korony Uprzywilejowanej. Stała się ona najważniejszym insygnium koronacyjnym Królestwa Polskiego, a później I Rzeczpospolitej. W rzeczywistości pochodziła z początku XIV w. i została wykonana na koronację Władysława I Łokietka. Oryginał został zrabowany w 1795 r. z Wawelu przez Prusaków. W 1809 r. król Prus Fryderyk Wilhelm III nakazał jej przetopienie wraz z innymi insygniami koronnymi na złote monety, którymi spłacił swoje długi. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Tytułu królewskiego nie zdołał odzyskać jego syn Kazimierz I Odnowiciel (1016-58, panował od 1035 z przerwami), który także walczył z opozycją możnowładców, buntami poddanych i najazdami czeskimi, przebywał też na wygnaniu. Jednak po 1040 r. zdołał w znacznej mierze odbudować i zreformować państwo (przeniósł m.in. ośrodek władzy z Gniezna do Krakowa).

Dopiero jego syn i następca Bolesław II Szczodry (Śmiały, 1042-81/82, panował jako książę od 1058 r.) koronował się w 1072 r. na króla Polski. W 1076 r., w wyniku buntu możnowładców po zleconym przez niego zabójstwie biskupa krakowskiego Stanisława (późniejszego świętego i patrona Polski) został wygnany. Jego brat i następca Władysław I Herman (1043-1102) nosił już tylko tytuł książęcy, podobnie jak jego synowie i następcy – Zbigniew i Bolesław III Krzywousty. Ten ostatni, umierając w 1138 r. dokonał podziału Polski pomiędzy swoich synów, doprowadzając do trwającego ok. 180 lat okresu rozbicia dzielnicowego.

Bolesław II Szczodry (Śmiały, 1042-81), prawnuk Bolesława I Chrobrego, panował w latach 1058-76 jako książę i 1072-76 jako król Polski. Był ostatnim władcą noszącym tytuł królewski przed okresem rozbicia dzielnicowego 1138-1320. Wygnany przez możnowładców po zleconym przez niego zabójstwie biskupa krakowskiego Stanisława. Portret Jana Matejki z cyklu „Poczet królów i książąt polskich”. Obraz na licencji Wikimedia Commons.

Po koronę króla polskiego sięgnął dopiero w 1295 r. książę wielkopolski Przemysł II, a po jego zamordowaniu rok później – król Czech Wacław II z dynastii Przemyślidów. Jednak za prawdziwego pierwszego polskiego króla po okresie rozbicia dzielnicowego uważa się Władysława I Łokietka, który uzyskał koronę po wieloletnim okresie walk i starań w 1320 r.

VI. Podsumowanie

Zjazd w Gnieźnie był b. szczególnym wydarzeniem w naszej historii. Polska przystała na warunki jednej z potęg europejskich, czego efektem miało być odtworzenie Cesarstwa Zachodniego, opierającego się na niemal suwerennych krainach, rządzonych przez królów. W rzeczywistości przyszły pierwszy polski król wykorzystał ten moment do przekształcenia swojej domeny książęcej w pełni suwerenne państwo, liczące się na arenie europejskiej.

Jest to także moment powstania polskiego Kościoła Katolickiego, który otrzymał swoją pierwszą archidiecezję i uniezależnił się od episkopatu Niemiec.

Tablica upamiętniająca utworzenie biskupstw ufundowana przez kard. Stefana Wyszyńskiego w 1975 r., Gniezno, ściana katedry. Zdjęcie na licencji Wikimedia Commons.

Dzisiejsi „euroentuzjaści” b. chętnie porównują tą koncepcję do współczesnej Unii Europejskiej. Tyle tylko, że Bolesław I Chrobry, o ile b. chętnie przyjął oferowane mu przywileje, to nie kwapił się do rezygnacji z suwerenności. W efekcie wkrótce znalazł się w stanie wojny z niedawnym „dobroczyńcą”, dzięki której Polska nabyła spore nabytki terytorialne i w 1025 r. stała się królestwem, podległym jedynie Stolicy Apostolskiej.

M. O.